OLAYIN ARKASI NEDİR?
19 Mayıs günü Türkiye saatiyle 16.00 sıralarında İran haber ajansları, Cumhurbaşkanı İbrahim Raisi’yi taşıyan helikopterin kaza yaptığını bildirdi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile iki ülke arasında Azerbaycan sınırındaki Aras Nehri üzerinde ortaklaşa inşa edilen Kız Kalesi Barajı’nın açılışını yapmak üzere bölgeye gelen Reisi, Hudaferin bölgesinden geçerken helikopterle seyahat etmeyi tercih etti. Tebriz. Aralarında Cumhurbaşkanı ve Dışişleri Bakanı Emir Abdullahiyan’ın da bulunduğu beraberindeki heyet 3 helikopterle yola çıkarken, bir süre sonra İranlı yetkililer, Cumhurbaşkanı ve Dışişleri Bakanı’nın da bulunduğu helikopterin sert iniş yaptığını duyurdu.
İlk gelen haberler Reisi ve uçaktakilere ulaşıldığı ve can kaybının olmadığı yönünde olsa da ilerleyen dakikalarda bu haberin doğru olmadığı ortaya çıktı. Helikopterde Reisi’nin yanı sıra Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, Doğu Azerbaycan Valisi ve Tebriz Cuma imamı da bulunuyordu. Cumhurbaşkanını taşıyan helikopterin Tebriz sınırları içindeki Özi köyü yakınlarındaki ormanlık alana düştüğü belirtildi. İçişleri Bakanı Vahidi, yaptığı açıklamada, kötü hava koşulları nedeniyle havadan arama kurtarma operasyonunun gerçekleştirilemediğini ancak devletin tüm imkanlarıyla arama kurtarma faaliyetlerini sürdürdüğünü belirtti. Ayetullah Ali Hamaney de halktan dua etmesini isteyerek, ülke işlerinin aksamayacağını belirtti. Bu durum muhtemelen en kötü senaryonun gerçekleşeceğine dair bir işaret olarak algılandı. Bölgeye sevk edilen onlarca kurtarma ekibi, hava koşulları ve arazinin dağlık olması nedeniyle kaza yerine ulaşmakta zorlandı. Ayrıca bazı arama ekiplerinin kötü koşullar nedeniyle kaybolduğu belirtildi. İran’ın Türkiye’den talep ettiği Akıncı İHA’nın da arama çalışmalarına katılmasıyla enkaza nihayet pazartesi sabahı ulaşıldı ve helikopterde kurtulan olmadığı anlaşıldı. Gelişmelerin ardından hükümet yetkilileri bir araya gelerek kriz masası kuruldu. Aynı şekilde bazı haber ajansları, İran Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi’nin Devrim Rehberi Hamaney’in ofisinde toplandığını bildirdi.
SUİKAST VEYA KAZA İDDİALARINI NASIL OKUYUN?
Herhangi bir veri, açıklama ya da iddia olmasa da İran’daki bu olay akıllara İsrail ile İran arasında son dönemde tırmanan gerilimi getirdi. İran’ın 13 Nisan gecesi İsrail’e yönelik askeri angajman kurallarını önemli ölçüde artıran hava saldırısına, ABD’nin baskıları nedeniyle İsrail tarafından benzer bir gerginlikle karşılık verilmediği görüldü. Eğer bu olay İsrail bağlantılı bir sabotajsa bunu inkar etmek çok kolay olacak, olayın arka planından sadece iki taraf haberdar olacak ve belki de artan gerilim bir süre daha azaltılabilir.
Bir diğer senaryo ise komplo teorisine yakın olsa da bazı iç siyasi grupların olaya dahil olması. Çok eski bir helikopterin kötü hava koşullarında dağlık bir bölgede uçurulması kararı bu söylentileri güçlendiriyor. Ancak Hudaferin bölgesinin sembolik önemi ve İranlı üst düzey siyasi iletişimci Seyyed Muhammed Merendi’nin olay sonrasında Filistin direnişi konulu bir paylaşım yapması, olayın dışsal bir boyutu olma ihtimalinin de göz ardı edilemeyeceğini düşündürüyor. Ancak İbrahim Reisi’nin iç siyasette tamamen sahneden çekilmesiyle birlikte, devrim lideri Ali Hamaney’in oğlu Mücteba Hamaney’in babasının yerine geçme şansı oldukça arttı. Bu bakımdan önemli bir müttefiki olan mevcut Meclis Başkanı Muhammed Bakır Galibaf’ın 50 gün içinde yapılacak seçimlerde Cumhurbaşkanı olma şansı arttı. Yönetimin tek tipleşmesiyle Hamaney sonrası geçiş senaryoları daha sorunsuz gerçekleşecek.
BÖLGEYİ NASIL ETKİLİYOR?
Sıradan bir kaza ise bölgeye özel bir etkisi olmayacak. İran Anayasası’nın 131. maddesine göre, Cumhurbaşkanının ölüm, görevden alınma, hastalık veya başka bir nedenden ötürü 2 ay süreyle göreve dönememesi halinde, Devrim Rehberi’nin onayıyla Cumhurbaşkanlığı Birinci Yardımcısı, Cumhurbaşkanlığı yetkisine sahip olacak. Cumhurbaşkanı (Birinci Cumhurbaşkanı Yardımcısı), Meclis Başkanı ve Yargı Başkanından oluşan 3 kişilik konsey, 50 gün içinde yeni Cumhurbaşkanını seçmek üzere ülkeyi erken seçime götürmekle görevli. Bu şekilde yeni bir Başkan seçilir. İran’ın bilinen iç ve dış politikaları devam etmekte olup, İran’da temel politikaların belirlenmesi anayasa gereği zaten Cumhurbaşkanının değil Devrimci Liderin sorumluluğundadır. Sabotaj olsa bile büyük olasılıkla açıklanmayacağı için bölgesel gelişmeleri fazla etkilemeyebilir. Ancak İran, 7 Ekim’den sonra zaten son derece gergin ve hassas olan bölgesel dengelerde İsrail’e daha sert bir tepki vermeye kalkarsa, ülke içinde veya üçüncü bir ülkede İsrail hedeflerine yönelik çok farklı bir hamle görebiliriz. Ancak burada asıl önemli olan, bu eylemin de inkar edilebilir olması gerektiğidir. Ancak en azından şimdilik sabotaj ihtimaline dair bir işaret veya emarenin henüz bulunmadığının altını çizmek gerekiyor.
[Dr. Hakkı Uygur, Milli İstihbarat Akademisi Öğretim Üyesi’dir.]
